Allah’ın kitap ve peygamber göndererek ihtilaf edilebilecek temel konuların hükmünü beyan etmesine rağmen, dinin esaslarında bile nasılsa zoru başaran ve sadece ihtilafsız yapamama konusunda ihtilaf etmeyen bir karmaşayı yaşıyoruz. Televizyonlarda din programı, filan hocanın bir kanala çıkması demek, tartışma programı ve sonunda halk arasında birçok tartışılacak konu oluşturup kafaları karıştırmak demek anlamına geliyor. Cübbelilerle cübbesizlerin tartışmaları, gelenekçilerle modernistlerin tartışmaları, tüm rivayetleri kutsayanlarla tümden mirası reddedenlerin tartışmaları… derken tekfircilik ve IŞİD’çilik…

Sadece iyi niyetin yeterli olmadığı, usûl ve yöntemin büyük önemi olduğu inkâr edilemez. Bu dâvâya sadece akıllı geçinen düşmanlar değil, akılsız dostların iyi niyetli ama yanlış tavırları da büyük zararlar vermektedir. Şu kadar cemaat ve ilim adamının melekleri sevindirecek ve şeytanları ürkütecek kapsamda hayırlı faâliyetler, ses getirecek tavır ve eylemler ortaya koyamadıklarının sebebi, dine bakıştaki eksik veya yanlıştan, ihtilaf ahlâkına uymayan ve tefrikadan kurtulamayan tavırlardan ve biraz da dâvet usulü yönüyle hatalardan kaynaklanıyor.

“Ey iman edenler! Siz kendinize bakın. Siz doğru yolda olunca dalâlette olan, sapan kimse size zarar veremez. Hepinizin dönüşü Allah’adır. Artık O, size yaptıklarınızı bildirecektir.”^[1] Nemelâzımcılık, vurdumduymazlık değildir istenen. Kendine gelmek, kendine bakmak, kendini düzeltmek, kendini kurtarmaktır öncelikli olan. Hizmeti putlaştırmanın alternatifi, hizmeti ihmal değildir. Neyin hizmet olduğu, bunun nasıl yapılması gerektiğinin ilkeleri kulluğun kılavuzu olan Kur’an’da belirtilmiş, yüce kul Rasûlullah tarafından hayata geçirilmiştir. Temel referans, Ankara, Washington, Danimarka kriterleri değil; mutluluk çağının Mekke ve Medine ölçüleridir. Kişi, tevhidî imanın zarûri gereği olan sâlih amellerle kendini ve çevresini ıslah gayretini hayat boyu sürdürme çabası içindeyse, başkalarının yoldan sapması ondan sorulmaz ve ona zarar vermez. Kulluk/ibâdet, iki cihanda kurtuluşumuz için temel esas. Başkalarını kurtarma iddiasıyla kendi kurtuluşunu riske atan insanlar bilmeli ki, bu yol akıllılık değildir.^[2] Başkalarını kurtarmaya çalışmadan da kurtulmak mümkün değil. ^[3]

“Vahdet” ve “tevhid” aynı kökten gelen iki kelimedir. Tevhid, kısaca “birlemek”, vahdet ise “birleşmek” demektir. Allah’ı tevhid ederek iman etmemiş olan bir kimsenin, tevhid ehli olanlarla velayet ve kardeşlik ilişkisi içinde birliği söz konusu olamayacağı gibi; Mü’minlerin birliği, vahdeti anlayışına uzak olan birinin de gerçek bir muvahhid olduğu söylenemez. Çünkü ümmetin birliği, vahdeti, akidevî boyutu da olan bir vecibedir.^[4]

Bir leş olmaktan kurtulmak için bir’leşmek, olmazsa olmaz şarttır. Bir Allah’a inanan tevhid eri müslüman, her şeyde tevhidi/birlemeyi öncelikler. Tevhidin bir tanımı da, her şeyi birbiriyle irtibatlandırmak ve her şeyin bir olan Allah’la irtibatlı olduğunu kavramaktır. Önce kendimizle, iç dinamiklerimizle birleşmek, fıtratımızla ve inancımızla kopan bağımızı yeniden sağlamlaştırmakla işe başlamalıyız. Aynı dinin, aynı dâvânın insanı olan tüm ümmetle birleşmek dünyevî ideallerimizin başında gelmeli. Bütün bunlar için de Rabbimiz’le irtibatımızı sağlamlaştırmak gerekiyor.

Dünya savaşlarında birbirleriyle iki defa savaşıp birbirlerini yok etmeye çalışan Avrupa ülkeleri, üzerinden bir asır bile geçmeden aralarındaki sınırları kaldırıp Avrupa Birliği adı altında hemen bütün güçlerini birleştirmektedir. Birleşmiş Milletler, Nato vb. ittifakların konumu ve ağırlığı göstermektedir ki bugün işbirliği ve ittifak yapan, birleşen uluslar yarınlara hâkim olabilecektir.

Zorba müstekbirlerin ittifak ve koalisyon yapmaya mecbur olduğu bir dünyada, müstaz’af mü’minlerin yaşadıkları topraklarda bile ciddi mânâda birliktelikler oluşturamayışları hangi nakil ve akılla izah edilebilir? Küresel bir yangın alanına dönen müslümanların yaşadığı ülkelerde, cehennemî yangınları söndürmek için güç birliği oluşturmayan felâketzedelerin gözyaşları, yangınları söndürmek bir tarafa, benzin görevi yapmaktadır. Hem mevcut müslümanların konumu hem de İslâm düşmanlarının tavrı vahdeti, “hemen şimdi” şiarıyla kulak zarını patlatacak sesle çağırmaktadır. Dün Irak’ın, evvelki gün Afganistan, Çeçenistan ve Bosna Hersek’in ve her gün Filistin’in insanlık düşmanları tarafından resmen işgali, Mısır ve Suriye’deki tâğutların zulmü bizi birleşip dayanışmaya zorlamıyorsa demek ki, biz de işgale uğramışız demektir. Bir ülke topraklarının işgalinden çok daha kötü olanı, gönüllerin ve kafaların işgalidir. Savaş, öncelikle, insanın içinde kazanılır veya kaybedilir. İşgal güçlerinin ajanı olarak faâliyet yapan uzaktan kumandalı medyanın, câhilî eğitimin ve çevre şartlarının oluşturduğu fitne ve fesadın mü’minlerin gönüllerini ve kafalarını işgali, onların birleşmelerinden başka çözüm yollarının olmadığını haykırıyor. Emperyalizmin Ortadoğunun kalbine hançer gibi sapladığı kan içici İsrail’in ve dünyaya yayılmış siyonizmin vahşeti, demokrasi denilen kahpe sistemin imanları hedef alan zulmü, kırıcı ve yıkıcı ihtilafların hemen ve her yerde sona erdirilmesini farz-ı ayın kılıyor.

Özlemle beklenen vahdete ve İslâmî devlete ulaşmak için, önce mü’minler arasındaki ihtilafların tefrikaya ve düşmanlığa dönüşmemesi gerekiyor. Çözülemeyen ihtilafların kardeşliğimizi çözmesine fırsat vermemeliyiz. Ümmetin en önemli problemi inandığını ve sevdiğini iddia ettiği İslâm’ı doğru bir şekilde ve yeterli tarzda bilmeyişi ve bildiği hususlarda tam bir teslimiyetle itaat etmeyişidir. İşte dünyada ve âhirette kurtuluş için itaat edilmesi gereken hususlardan birisi de tüm mü’minlerin birbirlerini kardeş kabul edip yeniden ümmet olmaya çalışmalarıdır. Buna giden yol da, ihtilaf ahlâk ve âdâbına riayet ederek ihtilafları çözmeye çalışmaktır. Ümmete ve devlete giden yolu tıkayan husus, ihtilaflar değil, nasıl ihtilaf edeceğimizi bilip uygulamayışımızdır.     

İhilâfların önemli bir kısmı eleştirme üslûbu ile ve tenkitlere karşı tavırla ilgilidir. Eleştiren Allah için eleştirmeli, İlâhî görev olan nehy-i ani’l-münker yaptığını değerlendirerek dâvet usulüne uygun davranmalıdır. Gerekli olduğu durumlarda eleştirmekten kaçınmak, yanlışlıklara göz yummak demektir. Zaafların büyümesine, yaranın kangren olmasına sebebiyet vermektir. Bununla birlikte, eleştiri usûl ve ahlâkına riâyet çok önemlidir. Kaş yaparken göz çıkarmamalı, işimizin bağcı dövmek değil üzüm yemek olduğu unutulmamalı ve karşı tarafa da bu hissettirilmelidir. Eleştirilen ise eleştiriyi saldırı kabul edip tahammülsüzlük göstermemelidir. Eleştiri ve ona verilen cevap, öncelikle kullandığı dil yönüyle ahlâk açısından olumlu not almıyorsa fayda yerine zarar verir. Eleştiriye müsaade etmeyen kendine yazık eder. Aynaya kızıp, aynanın gösterdiğine bakmayan ve kendi üzerindeki düzeltilecek şeyleri görmeyen kimse acınacak kimsedir. Hepimiz çokça zaafları olan kullar olarak bizleri rahatça eleştirecek dostlar, arkadaşlar ve istişare edeceğimiz kimselerle beraber olmalı, eğer cemaat veya talebe yetiştiriyorsak eleştirel okuyan, eleştirel dinleyen insanlar yetiştirmeliyiz; örnek olarak bizi, kendimizi eleştirmelerine giden yolları tümüyle açabilmeliyiz. Ama eleştirdiği şahsa karşı kul hakkını gözeten, eleştirisinde insaflı ve âdil davranan, eleştiri ahlâk ve âdâbına riâyet eden, soyut laf kalabalığı yerine, yanlışlara somut örnekler vererek onları tashih etmeye, doğrusunu sunmaya özen gösteren bir eleştirici…

Eleştiriler yazarlar, hocalar, dâvâ adamları için çok önemli besleyici gıdalardır. Boylarının ölçüsünü alacakları boy aynasıdır. Aynaya kızılmaz, kusurlarımızı gösterip düzeltmemize sebep olduğu için biz de aynaya kızarak çamur atıp onu kirletmeyiz; tam tersine, teşekkür kabilinden, varsa aynanın üzerindeki tozu, kiri biz temizler, onu biz düzeltiriz. Ama bir de konkav ve konveks (çukur ve tümsek) aynalar vardır, bizi olduğumuzdan çok daha çirkin gösterebilirler. Olduğumuzdan şişman, iri veya zayıf, küçük… Ben, bizi küçük gösteren aynalardan daha çok, büyük gösteren aynaların bizim açımızdan daha riskli olduğunu düşünürüm. İşte o aynalara çamur değilse de üzerine toprak atılmalı. O aynalara da gereğinden fazla önem vermek ya da kızmak doğru değildir, gülüp geçersiniz. Bilirsiniz ki, o çukur veya tümsek ayna, gerçeği yansıtmıyor. Ama ayna kendisi çukur olduğu halde, onda yansıyan sizin yanlış görüntünüzü herkese objektif görüntü olarak sunar, tek doğru olarak takdim eder ve bunda iddialı olursa, o aynaya haddini bildirmek ve iftira cezası olarak gerekirse kırmak gerekir.

 “Eleştirmek” sözcüğü genelde olumsuz yanıyla algılanır. Birini eleştirmek demek, o kişinin sadece olumsuz, kötü, kusurlu, zayıf, beğenilmeyen yanlarını ortaya dökmek demek değildir. Eleştiri türünde kişi ya da eserin hem olumlu hem de olumsuz yanları bir arada verilir. Bu nedenle, eleştiri yazılarında kişi ya da eserin kusurları yanında onun olumlu, iyi, güzel, güçlü, beğenilen yanları da ortaya çıkarılır. Eleştiri yazılarını sadece kişiyi karalayan, kötüleyen yazılar olarak değerlendirmek yanlış olur. Eleştiri türüne eskiden “tenkit”, bu türde eser veren kişilere de “münekkit” denirdi. “Tenkid” kelimesi, “paranın sağlamlığını ve çürüklüğünü gözden geçirmek” anlamına gelen Arapça “nakd” sözcüğünden türetilmiştir.

Fikrine katılmadığımız bir yazarı, görüşlerini inancımıza ters bulduğumuz bir dâvâ adamını düzeltmek, yanlışının nereden kaynaklandığını belirtmek, bilgi eksikliğini gidermek, yanlışını tashih etmek; bütün bunları nefsimizi tatmin etmek için değil; Allah rızâsı için yapmaktır bizden istenen. Ama yanlışları düzeltirken uymamız gereken en temel kural, güzel bir tavır, hayır “güzel bir tavır” da değil; “en güzel” bir tavırdır: “İyilikle kötülük bir olmaz. Sen (kötülüğü) en güzel bir tavırla önle. O zaman (görürsün ki) seninle arasında düşmanlık bulunan kimse, sanki yakın bir dost olur.”^[5] İbn Kesir, bu âyeti açıklarken şöyle diyor: "Yani, başkasıyla tartışma ve mücâdeleye girme ihtiyacını duyan bir kimse, yumuşak ve güleryüzlü olsun. Bir de karşısındakine güzel söz söylesin." Kötülük, en güzel haslet ne ise onunla önlenmelidir. Meselâ öfkeye sabır, bilgisizliğe hilm, kötülüğe af ve iyilik ile karşılık verilmelidir. Güzel ahlâkın temeli şu üç şeydir: Gelmeyene gitmek, vermeyene vermek, haksızlık yapanı affetmek.

Hakk'a dâvetin en temel prensibi sevgi, zerâfet ve tatlılıktır. Tatlı söz, yılanı deliğinden çıkarır. Yumuşak söz, katı gönülleri yumuşatır. İnsan, fıtratı icabı kabalıktan hoşlanmaz. Kabalık, insanları hakka yaklaştırma şöyle dursun, tam tersine ondan uzaklaştırır.

Kaba ve katı davranmak, sert ifadeler, dâvet ve tebliğ edilenleri, hatta cemaat haline gelmiş, hem de sahâbe kalitesindeki insanları bile dağıtabilir (3/Âl-i İmrân, 159).

Bazı konularda “doğru” tek değildir; bu, özellikle beşerî doğrular için böyledir. “Doğru”nun iki kaynağı, ölçüsü vardır: İlki, bir adı da Hak olan Cenâb-ı Hakk’a ait doğru; diğeri de insan aklı, ilmi, mirası ve tecrübesine ait doğru. Birincisi, müslümana (Allah’a teslim olana) göre mutlak doğrudur. Yani, her zamanda ve her yerdeki her insana/müslümana göre doğrudur; değişmeyen, tartışılamayacak ve teslim olunacak doğru. İkincisi ise beşerî doğrudur. Yani,  göreceli, zannî, ictihâdî, yoruma dayanan, tarihe, coğrafyaya, kişiye göre değişebilecek olan doğru. Kur’an’da muhkem ve yoruma yer bırakmayacak açıklıkta verilen bilgiler, emredilen veya yasaklanan hükümler mutlak doğrudur, hak ve hakikattir. Kur’an’da farklı anlamaya müsâit yoruma açık hükümler ya da Kur’an ve sahih sünnette yer almayan doğrular ise ikinci çeşit doğrulardır. Bunlar, delillere sahip olmaya, deliller arasında tercih veya delillerin sağlamlığı konusunda iknâ olmaya göre farklılık arzedebilecek göreceli doğrular, değişken gerçeklerdir. 

Ümmetin ihtilâf edegeldiği mezhebî/ictihadî, fıkhî doğrular da bu gruba girer. Meşhur abdest örneğinde olduğu gibi. Mâlikîlere göre doğru olan başın tümünün meshedilmesidir, bu farzdır. Hanefîlere göre doğru, başın dörtte birinin meshedilmesinin farz olduğu, Şâfiîlere göre ise saçın birkaç telinin. Bu ictihâdî doğrulardan kalkarak bir mâlikî hanefîye, hanefî de şâfiîye abdestsiz, dolayısıyla namazsız diyemez veya bu gerekçe ile arkasında namaz kılınmasının câiz olmadığını ileri süremez. Yoksa, mü’minlerin kardeşliğinden bahsetmek mümkün olmaz. Ağız ve burnun Hanefîlere göre dış organ sayıldığı için gusülde yıkanmasının farz olduğu, Şâfiîlere göre ise iç organ kabul edilerek yıkanmasının gerekmediği örneği de bunun gibidir. Cuma namazının sıhhat şartları konusunda da mezheplerin doğruları birbirinden çok farklıdır. Hatta aynı mezhebin farklı müctehidlerinin de farklı ictihadları vardır. Bu ve bunun gibi ictihâdî doğruların hangisinin delili bir kimseye kuvvetli gelirse, o görüşü din kabul etmemek, farklı ictihadları suçlamamak şartıyla benimser, yaşar. Ama unutulmamalıdır ki, Kur’an’ın emrettiği bir ibâdeti hiçbir ictihad yasaklayamaz, haram kıldığını da mubah kılamaz. Çünkü, hakkında nass olan bir hüküm, ictihad konusu değildir, olamaz. “Mevrid-i nassda ictihada mesağ yoktur.”^[6] Yani, âyet ve sahih hadis olan yerde ictihad yoluna gitmez câiz değildir. Unutmamak lâzımdır ki, ictihadla sâbit olan bir şeyin hükmü kesin değil; zannîdir.

Fili ayrı yerlerinden tutan cemaatler, sadece kendi tuttukları yerin fil olduğu iddiasına kapılmamalıdır.

Kur’an’ın istediği gibi iman edenlerin; kaynakları, niyet ve yöntemleri meşrû olduğu sürece birbirlerinin varlıklarını ve meşrûiyetlerini kabul etmeleri gerekiyor. Tabii, bunun alt yapısını da, dinin temel meselelerinde, tevhidi özümseyip ondan tâviz vermemek ve tâğuta karşı tavır gibi konularda farklılığın olmaması şarttır. Bu dinin ilâhî olduğu gibi; dinin hâkimiyetine giden yolun, yani temel metodun da rabbânî olması lâzımdır. İslâm’ın hâkimiyeti için, yalnız meşrû araçların kullanılmasının zarûrî olduğu unutulmamalıdır.

Kolaya kaçma şeklinde kendini gösteren bir yanılgı da şudur: Hep kendi dışımızda birinin bizi kurtarmasını istiyoruz/bekliyoruz. Toplumdaki bu talep, arzı üretiyor ve kurtarıcı şahıslar ve kadrolar çıkıyor. Bunlar toplumu kurtarmak istedikleri için de, önlerine çıkan engelleri ezmekte bir sakınca görmüyorlar. İmanlarında olduğu gibi, kanaatlerinde de şüpheye yer yok.

Kanaatlerimizde yanılabileceğimizi hesaba katarak ihtiyatla hareket etmek ve bu noktada öteki müslüman kardeşlerimizle, tartışmaksızın sohbet etmeyi bilmemiz gerekir. Onların yanlışlıklarını isbat etmek ve kendi yorumumuzu onlara kabul ettirmek yerine; “acaba ben yanılıyor muyum?” diye onlarla konuşmamız, belki daha doğru bir tavır olur.

İhtilaf Ahlâkı ve İhtilaf Konusuyla İlgili Problemler

1. İhtilaf alanını, ahlâkı, edebi ve usûlünü bilmemek ve bildiklerini uygulamamak; kardeşlik hukukuna riâyet etmemek; konuşma ve diyalog kurallarına uyma mecburiyeti hissetmemek, meselâ karşısındakinin sözünü kesmek, onunla saygısızca konuşmak, bağırıp çağırmak, hakaret etmek, söz hakkı vermemek,

2. İhtilâfla tefrikanın farkının fark edilmeyişi, fitneye ve tekfire varan mü’minler arası ihtilafın İlâhî rahmete ve dünyevî hayırlara engel olduğunun hesaba katılmaması,

3. Çoğunlukla farkında olmadan “fırka”laşma, tefrikayı körükleme, kendi dışındaki cemaatleri yok sayma veya tümüyle dışlama, hatta tekfir etme,

4. İtikadî olmayan farklılıkların gereksiz yere gündeme getirilmesi, muhâtaba güven ve müspet bakışın olmayışı, iyi niyetlerinin sorgulanması,

5. Diğer cemaat ve gruplardan kendi cemaatine adam kapmaya, adam çalmaya çalışmak. Başka grup ve cemaatlerin çözülme ve yenilgilerine sevinmek,

6. Başkanlık, liderlik ve makam hırsı; şahıslara, mezheplere ve gruplara bağlılıkta taassup; ülke, bölge, parti, cemaat ve önder tarafgirliği, fanatiklik, bağnazlık,

7. Nefisle mağrur olup kibirlenme; düşünce ve görüşte kendini beğenme, kesin bir delil olmadan muhâtapları ithamda acele etme, bencillik,

8. Kendini yüceltmek gibi, grubunu, liderini, ilkelerini, metodunu yüceltmenin de nefis ve gurur anlamına geldiğinin unutulması,

9. Gıybet ve dedikodu yapmak sûretiyle aslında kendisiyle aynı derdi paylaşan kardeşlerini yaralamak, onların morallerini bozmak veya farklı cemaatler hakkında laf getirip götürenlere kulak verip onların etkisinde kalmak,

10. Haset/kıskançlık, kibir, iktidar hırsı veya iktidar kaybı endişesi, câhillik, aklı kesin ölçü kabul edip putlaştırmak veya işlevsiz kılmak, hevâ ve hevese tâbi olmak, dünyevî basit çıkarlar peşinde koşmak,

11. Aranınca bulunması ve ulaşılması zor bir adam olmak, randevu alınması güç olmak, etrafına aşılması zor duvarlar/şahıslar örmek,

12. İstişare yapar gibi, miş gibi yapmak; istediği konuda, istediği kimselerle yaptığı istişareyi bağlayıcı görmeyip kendi bildiğini okumak,

13. Kiminle vahdet oluşturulacağı, vahdet oluşturulması istenen kişiler için gerekli özelliklerin neler olduğu, herkesle birleşmenin vahdet olup olmadığı sorularının doğru cevaplanamaması,

14. Tevhid ehli olmayan, (itikad açısından) fâsık, münâfık ve İslâmî derdi olmayan, ortak İslâmî hedefi paylaşmayan kimselerle birlikteliğin vahdet kapsamına girmeyeceğinin değerlendirilmeyişi,

15. Vahdetin bedenlerden önce gönüllerin bir olması demek olduğuna göre, başkan, âlim, cemaat ve kanaat önderlerinin vahdeti fazla önemsemeyen tavırları, isteksizlikleri,

16. Kendi iç dünyasında, evinde, cemaatinde vahdeti gerçekleştiremeyenlerin ümmetin vahdeti için çaba gösteremeyeceği,

17. Vahdetin tedricî/aşamalı olduğunun, sistemli olarak zamana yayılması gerektiğinin unutulup aceleci ve ümitsizliğe sevk eden beklentilere girilmesi,

18. Yorumları ve ictihadları akîdeleştirmek, akîdevî ayrılıkları ise ictihadî farklılıklar gibi mâzur/meşrû görmek,

19. Şahsî görüş ve ictihadları din haline getirmek, sadece kendi gruplarını müslüman kabul edip yalnız onları “kardeş” görmek,

20. Bunun sonucu olarak kendi gruplarına davet etmeleri, kendi yanındakiyle övünmeleri,^[7] şahsî yorum ve beşerî görüşlere davet ve onları dinleştirme; Hâlbuki, Allah’a davet etmeleri, ıslah edici davranmaları ve sadece müslüman kimliğini kabullenmeleri gerekmektedir. ^[8]

21. Liderlerin Bey’at ve ahit almaya kendilerini yetkili görmeleri; lider sultası, liderleri karizmatik hale getirmek (şeyh uçmaz, müritler onu uçurur vb. anlayışla liderleri yüceltmek), yani hocaya, âlime, başkana itaatin Allah’a itaat gibi olduğu vurgusu, sanki âyetler kendi grupları, metodları ve âlimlerini övmek için inmiş gibi yapmak,

22. Grupların kendilerini “Fırka-i nâciye” saymaları, kendilerinin “Nuh’un gemisinde” olduklarını iddia etmeleri, kendilerini dinin veya ümmetin temsilcileri olarak görmeleri, grup tekebbürü,

23. Üyeleri parmak sayısından ibaret kabul, lider adayları çıkmasına engel olmak, üyelerin yetişip rütbe atlamasının çok zor olması, üyelerin kişiliksizleştirilmesi, her şeyin liderden beklenmesi,

24. Ayağına giden değil, bekleyen olmak; vahdeti ve katılımı kendi cemaatlerine iştirak şeklinde anlamak, “işte lider, işte cemaat! Ne duruyorsunuz, vahdet istiyorsanız bize katılın!” diye kendisine ve cemaatine çağırmak,

25. Diğer cemaatlere ve müslüman fertlere önyargılı olmak, farklı kabul ettikleri cemaatleri yeterince tanımamak, “falan memleketten adam çıkmaz, filanın olduğu yerde ben yokum” şeklinde anlayışlar,

26. Esas düşman olan tâğutları, İslâm düşmanlarını bırakıp Müslüman fert ve cemaatlerle uğraşmak,

27. Farklı kesimden Müslümanlar ve cemaatler arası ziyaretleşmeye, istişareye, yardımlaşma ve işbirliğine önem vermemek,

28. Hedeflerin net olmaması, metod farklılıklarının ne olduğunun bilinip bunların karşılıklı saygı, anlayış ve işbirliğine doğru gayretlere engel olmadığının farkına varılmaması,

29. Çoğu Müslümanın dost ve düşmanını Kur’an’a göre belirlemeyişi, Müslümanların birçoğunun düşmanını farklı mezhep, cemaat ve düşünceye sahip Müslümanların olmaması gerektiğinin uygulamada gözükmemesi…

^[1] 5/Mâide, 105

^[2] 2/Bakara, 44

^[3] 103/Asr, 1-3

^[4] 10/Yunus, 19

^[5] 41/Fussılet, 34

^[6] Mecelle, Madde 14

^[7] 30/Rûm, 32

^[8] bk. 41/Fussılet, 33